راناس این گیاه مقام را می‌ششناسید؟

آیا نام‌های محلی راناس را می‌دانید؟

از کاربرد‌های راناس چه می‌دانید؟

با روستاگل در این مقاله همراه باشید تا راناس را بیشتر و بهتر بشناسیم!

راناس رنگ طبیعی!

راناس که در منابع علمی با نام Creasus micarpa شناخته می‌شود، گیاهی چندساله، علفی و خزنده و خزان کننده از خانوادهٔ Rubiaceae (خانواده روناس‌ها) است. این گیاه در گذشته و حتی تا امروز به‌عنوان یکی از مهم‌ترین منابع رنگ طبیعی در صنایع رنگرزی استفاده می‌شده است. ریشهٔ راناس رنگ قرمز تیره تا آجری تولید می‌کند که به‌طور سنتی برای رنگ کردن پارچه، چرم و قالی ایرانی به‌کار می‌رفته است.

این گیاه بومی ایران، خاورمیانه، قفقاز، ترکیه و بخش‌هایی از اروپا است و در مناطق خشک و نیمه‌خشک بیشتر دیده می‌شود. زیستگاه طبیعی آن غرب آسیا تا منطقهٔ قفقاز است.

این گونه اغلب در مناطق خشک، صخره‌ای یا زمین‌های سنگی — دامنه‌های کوهستانی یا نیمه‌کوهستانی — رشد می‌کند. مقاومت خوبی به خشکی، گرما، خاک با زهکشی نسبتاً ضعیف و شرایط سخت زیستی دارد؛ بنابراین برای مناطق با آب کم و خاک خشک مناسب است.

مشخصات گیاه‌شناسی:

نوع گیاه: چندساله خزنده

ارتفاع: 30 تا 150 سانتی‌متر

ساقه: چهارگوش، نازک و دارای خارهای ریز

برگ‌ها: باریک، کشیده، چرمی و معمولا در گروه‌های 4 تا 6 تایی دور ساقه قرار می‌گیرند. برگ‌های آن بیضوی تا تقریباً گرد، با لبه‌های دندانه‌دار هستند؛ معمولاً برگ‌ها نسبتا کوچک‌اند، این ویژگی به تحمل خشکی کمک می‌کند.

گل‌ها: گل‌دهی اوایل بهار است: گل‌ها سفید تا صورتی کم‌رنگ کوچک، زرد مایل به سبز، غالباً منفرد یا دوتایی، در بهار ظاهر می‌شوند (معمولاً در اردیبهشت ـ فروردین/ماه‌های مشابه بسته به منطقه). 

ریشه: ضخیم، افشان، با رنگ قرمز تیره – ارزشمندترین بخش گیاه

میوه: میوه‌ها کوچک، شبیه گیلاس هستند: ابتدا زرد یا نارنجی، و پس از رسیدن ممکن است قرمز یا تیره (خرمایی/سیاه‑تیره) شوند. اندازهٔ میوه معمولاً کوچک است — بر اساس مطالعه‌ای روی جمعیت وحشی این گونه، وزن میوه بین حدود ۰.۲۱ تا ۰.۴۴ گرم بوده است. میوهٔ این گیاه «شبیه گیلاس کوچک» است و گفته می‌شود خوردنی است، اگرچه طعم آن ترش یا کمی تلخ است. 

رشد گیاه می‌تواند بین حدود ۰.۵ متر تا ۳.۵ متر باشد (بسته به شرایط محیطی و جمعیت).

محل رویش و شرایط رشد:

راناس در مناطق خشک، زمین‌های شنی، دامنه‌های کوه، مزارع متروکه و حاشیه جاده‌ها رشد می‌کند.

شرایط ایده‌آل برای رشد:

خاک سبک و شنی

نور کامل خورشید

بارندگی کم

گرمای تابستان

زمستان‌های نسبتاً سرد

این گیاه نسبت به کم‌آبی بسیار مقاوم است و همین سبب شده در ایران به‌خوبی رشد کند.

ترکیبات شیمیایی:

بخش ارزشمند راناس ریشهٔ آن است که حاوی ترکیبات رنگ‌زا شامل:

آلیزارین (Alizarin) – رنگ قرمز اصلی

پورپورین (Purpurin) – رنگ قرمز مایل به نارنجی

روبیاژین

مواد رزینی، تانن‌ها و اسیدهای آلی می‌باشد.

کاربردهای گیاه راناس:

۱. رنگرزی طبیعی

مهم‌ترین و معروف‌ترین کاربرد راناس، رنگ کردن الیاف طبیعی است.
از ریشهٔ خشک‌شدهٔ آن برای رنگ قرمز، زرشکی، آجری و قرمز تیره در صنایع زیر استفاده می‌شود:

فرش‌بافی

گلیم و قالیچه

پارچه‌های سنتی

چرم

رنگ راناس هم ثبات بالا دارد و هم با گذر زمان زیبایی‌اش بیشتر می‌شود.

۲. دارویی و درمانی

در طب سنتی راناس خواص زیر دارد:

ادرارآور

ضدالتهاب

تقویت‌کننده کبد

بهبود سنگ کلیه

کمک به پاکسازی بدن

بهبود بیماری‌های پوستی

(البته مصرف خوراکی باید تحت نظر متخصص باشد.)

۳. استفاده در صنایع طبیعی

ساخت رنگ‌های هنری و مرکب

رنگ در صنایع چوب

تولید رنگ‌های طبیعی آرایشی

کشت و برداشت راناس:

ریشه‌ها معمولاً در سال سوم رشد کیفیت رنگی مطلوب پیدا می‌کنند.

ریشه پس از برداشت شسته، خرد و در سایه خشک می‌شود.

هرچه گیاه مسن‌تر باشد، رنگ حاصل قوی‌تر و ماندگارتر است.

نقش راناس در تاریخ و فرهنگ ایران:

راناس یکی از قدیمی‌ترین گیاهان رنگ‌زا در ایران است و رنگ قرمز بسیاری از فرش‌های اصیل ایرانی، مخصوصاً فرش‌های اصفهان، کاشان، کرمان و خراسان از همین گیاه به دست می‌آمد.

این گیاه بخشی از هویت رنگرزی ایرانی محسوب می‌شود.

نام‌های راناس:

نام‌های محلی راناس در کردستان: هلالوک، برالوک و بلالوک می‌باشد در لرستان برالیک در میانه بیرالیک و بیلگای در پشت کوه بلاکو، برالود، برالوت، میبلالیک، در کرمانشاه و ایلام و سردشت برالوک در ایلام بلالوک در تنگه ملاوی هلوانه است.

این هم از راناس این گیاه کاربردی و زیبا، ممنون که با روستاگل همراه هستید. لطفا ما را از نظرات ارزشمند خود بهرمند سازید.

منابع:

کتاب جنگل‌ها، درختان و درختچه‌های ایران نوشته دکتر حبیب الله ثابتی

اینترنت