افرادی که در مناطق گرمسیر زندگی می‌کنند به احتمال زیاد درخت استبرق را در حاشیه‌های بیابان و دشت‌ها دیده‌اند، این درخت گل‌هایی با گلبرگ‌های سفید و بفنش دارد که چشم هر بیننده را می‌نوازد و انسان را به تامل  در این عظمت و شکوه آفرینش وا میدارد.

در ادامه به مهربانی و میزبانی درخت استبرق در دل بیابان می‌پردازیم، من نیز شخصا با خواندن این متن به استبرق لقب مادر بیابان را داده‌ام این داستان حس دل نشینی را از بیابان در ذهن شما به جای می‌گذارد.

درخت استبرق، درختی ارزشمند

درخت استبرق كه در جنوب ایران به خَرق، غَرق، خَرک، خَرگ و قِلَپلَپ مشهور است، درختی است همیشه سبز با پیشینه‌ای درخشان در تاریخ ایران کهن، علاوه بر بافت پارچه از الیاف استبرق، شواهدی تاریخی وجود دارد که از پوست این درخت برای محکم کردن کمان، خدنگ و زین اسب استفاده می کرده‌اند و از همین پوست نیز برای ساخت کاغذ توز استفاده می‌شده است.

این درخت شیره‌ای سفید رنگ، چسبناک و بسیار سمی دارد که به عنوان ضماد برای زخم‌های عفونی و قارچی در طب سنتی ایرانی کاربرد داشته است.

توز یا تائوکه در جنوب ایران، شهری از دوران عیلامیان که ۳۵۰۰ سال بعد، اوج شکوهش را در زمان ساسانیان بدست آورد، آنگاه که گسترش دانش و صنعت نساجی در این شهر باستانی با درختی افسانه‌ای و پارچه‌ای لطیف، محکم و زیبا به نام پارچه‌ی طاووس یا دیبای توز، آن شهر را شهره‌ی جهان کهن آن زمان نمود.

پادشاهان هخامنشی تا ساسانی با پارچه‌های بافته شده از الیاف همین درخت برای خود لباس‌های فاخر می‌دوختند. پارچه‌هایی که در جاده ابریشم تا اروپا صادر می‌شد و لطافت و ویژگی‌های منحصر به فردش سبب شده که در قرآن چند بار به عنوان لباس و پوشش بهشت از آن نامبرده شود.

شهرت و گسترش این صنعت سبب شد که در چند شهر دوران ساسانیان کارخانه‌های نساجی دیبای توز شکل بگیرند و تا اوایل قرن ششم هجری قمری مردم دوران کهن با اشتغال به این صنعت، باغ‌های وسیع این درخت باستانی را در جای جای سرزمین ایران باستان گسترش دهند و پس از آن به یکباره دیبای توزی ناپدید شود.

در شعر کهن پارسی کمتر شاعری ست که به سنای دیبای توز نپرداخته باشد.

همچنان که ناصر خسرو قبادیانی سروده است که

سخن چون تارِ توزی خوب و باریک و لطیف‌آور

سخن چون تار باید تا برون آیی ز تار و تم

و این درختی است که هم اکنون نیز توجه صنعتگران و پژوهشگران نساجی مدرن را به خود جلب کرده است.

استبرق در آفریقا، خاورمیانه و جنوب و شرق آسیا می‌روید. اسم عربی استبرق در فرهنگ‌های دیگر نام‌های دیگری دارد مانند سیب سُدوم در عبری، کالوتروپ در لاتین، کتان در فرانسوی، گل تاجی کوچک در انگلیسی، و بومبا در اسپانیایی. نام علمی این درخت کالوتروپیس پروسرا Calotropis procera می‌باشد.

این درخت آب و هوای گرم و مرطوب تا گرم و خشک را به خوبی تحمل می‌کند و به واسطه کرک‌های روی برگ‌هایش، شیرابه‌ی غلیظش، پوست چوب پنبه‌ای تنه آن و نیز ریشه‌های بسیار عمیق می‌تواند شرایط کم آبی را نیز تاب آورد. در خاک‌های شنی تا نواحی سنگلاخی یا رسی این درخت به خوبی می‌روید.

استبرق حتی به پاشیده شدن نمک آب دریا در کنار ساحل مقاوم است و پس از آتش‌سوزی دوباره می‌روید.

در کنار همیشه سبز بودن و وتاب آوریش در برابر کم آبی، گل‌های زیبای این درخت نیز در دورنگ بنفش و سفید آن را گونه‌ی مناسبی برای زیباسازی فضاهای شهری نموده است. برگ‌های این درخت توسط دام‌ها خورده نمی‌شود و می‌توان به عنوان گونه‌ای برای تثبیت ماسه‌های روان و جنگل‌کاری نیز استفاده نمود.

در برخی شهرهای جنوب ایران از همین ویژگی درخت به عنوان پرچینی برای مزارع و باغ‌ها نیز بهره جسته‌اند.

میوه متورم و تخم مرغی درخت پس از رسیدن، الیاف بسیار لطیف ابریشمی را تولید می‌کند، هرچند از ساقه‌های تازه این درخت نیز برای تولید الیاف، مانند کتان بهره می‌برند. گذشت زمان دانش بافت پارچه از این الیاف را در ایران به فراموشی سپرده است.

اما پژوهشگران ایرانی در سال‌های اخیر موفق شده‌اند تا از الیاف استبرق نخ تولید کنند، اهمیت این صنعت سبب شده است که کشورهای توسعه یافته به کشت صنعتی درخت استبرق برای تولید پارچه روی آورند.

ویژگی منحصر به فرد این الیاف، مصرف بسیار کم آب و کشت در خاک‌های نامساعد در مقایسه با پنبه و نیز حذف گازهای گلخانه‌ای در مقایسه با تولید پشم و مو است.

بیشتر بذرهای بیشماری که میوه این درخت تولید می‌کند یک هفته پس از کاشته شدن می‌رویند، بذرها با باد پراکنده می‌شوند و تا زمان بارش باران منتظر روییدن باقی می‌مانند.

داستان مهربانی استبرق

یکی از زیبایی‌های ویژه‌ی این درخت گونه‌های جانوری هم زیست با آن می‌باشند.

زنبور درودگر یکی از همراهان این درخت است که شهد شیرین استبرق، آن‌ها را میهمان همیشگی‌اش نموده است. پژوهش‌های پژوهشگران آلمانی نشان داده است که گسترش زنبورهای وحشی از جمله زنبورهای درودگر در باغات و مراتع، سبب باروری بیشتر گیاهان و درختان بومی می‌شود.

میهمان دیگر این درخت منحصر به فرد پروانه شهریار است، این پروانه یکی از گونه‌های زیبای جنوب ایران است که لارو آن می‌تواند از برگ‌های سمی این درخت تغذیه کند.

زیبایی پروانه بالغ، لارو این پروانه و نیز شفیره‌ی فانوسی شکل آن در برخی نقاط جهان مانند برزیل برای جذب گردشگر استفاده می‌شود اما همه شفیره‌های پروانه‌ی شهریار به پروانه تبدیل نمی‌شوند، زنبور پارازیتیکی بر روی این درخت زیست می‌کند که جمعیت این لاروها را کنترل می‌کند.

پرندگان حشره‌خواری مانند زنبورخوار سبز و حتی پرنده شهدخوار از دیگر میهمانان اکوسیستم درخت استبرق هستند. ریشه‌ها و تنه پیچ خورده‌ی این درخت نیز گاهی لانه و پناهگاهی برای پستاندارانی چون روباه و سمور است.

استبرق علاوه بر این حمایت‌های جانوری با برگ‌ها و ریشه‌هایش به غنی شدن خاک بستر خود نیز یاری می‌رساند.

و اینگونه درخت استبرق با سرسختی در برابر گرما و بی‌آبی از زمان‌های کهن تا به امروز منافع بی‌شمارش را به زمین هدیه کرده است.

این درخت جز درختان گرمسیری است و می‌توان آن را در رویشگاه مناسب کاشت و با هدیه این درخت مهربان به زمین در حفظ و نگهداری آن کوشا باشیم و این درخت کهن را به آیندگان هدیه کنیم.