افرادی که در مناطق گرمسیر زندگی میکنند به احتمال زیاد درخت استبرق را در حاشیه های بیابان و دشت ها دیده اند، این درخت گل های با گلبرگ های سفید و بفنش دارد که چشم هر بیننده را می نوازد و انسان را به تامل  در این عظمت و شکوه آفرینش وا میدارد.

در ادامه به مهربانی و میزبانی درخت استبرق در دل بیابان می پردازیم، من نیز شخصا با خواندن این متن به استبرق لقب مادر بیابان را داده ام این داستان حس دل نشینی را از بیابان در ذهن شما به جای می گذارد.

درخت استبرق، درختی ارزشمند

درخت استبرق كه در جنوب ایران به خَرق، غَرق، خَرک، خَرگ و قِلَپلَپ مشهور است، درختی است همیشه سبز با پیشینه ای درخشان در تاریخ ایران کهن، علاوه بر بافت پارچه از الیاف استبرق، شواهدی تاریخی وجود دارد که از پوست این درخت برای محکم کردن کمان، خدنگ و زین اسب استفاده می کرده اند و از همین پوست نیز برای ساخت کاغذ توز استفاده می شده است.

این درخت شیره ای سفید رنگ، چسبناک و بسیار سمی دارد که به عنوان ضماد برای زخم های عفونی و قارچی در طب سنتی ایرانی کاربرد داشته است.

توز یا تائوکه در جنوب ایران، شهری از دوران عیلامیان که ۳۵۰۰ سال بعد، اوج شکوهش را در زمان ساسانیان بدست آورد، آنگاه که گسترش دانش و صنعت نساجی در این شهر باستانی با درختی افسانه ای و پارچه ای لطیف، محکم و زیبا به نام پارچه طاووس یا دیبای توز، آن شهر را شهره جهان کهن آن زمان نمود.

و پادشاهان هخامنشی تا ساسانی با پارچه های بافته شده از الیاف همین درخت برای خود لباس های فاخر می دوختند. پارچه هایی که در جاده ابریشم تا اروپا صادر می شد و لطافت و ویژگی های منحصر به فردش سبب شده که در قرآن چند بار به عنوان لباس و پوشش بهشت از آن نامبرده شود.

شهرت و گسترش این صنعت سبب شد که در چند شهر دوران ساسانیان کارخانه های نساجی دیبای توز شکل بگیرند و تا اوایل قرن ششم هجری قمری مردم دوران کهن با اشتغال به این صنعت، باغ های وسیع این درخت باستانی را در جای جای سرزمین ایران باستان گسترش دهند. و پس از آن به یکباره دیبای توزی ناپدید شود.

در شعر کهن پارسی کمتر شاعری ست که به سنای دیبای توز نپرداخته باشد.

همچنان که ناصر خسرو قبادیانی سروده است که

سخن چون تارِ توزی خوب و باریک و لطیف آور

سخن چون تار باید تا برون آیی ز تار و تم

و این درختی است که هم اکنون نیز توجه صنعتگران و پژوهشگران نساجی مدرن را به خود جلب کرده است.

استبرق در آفریقا، خاورمیانه و جنوب و شرق آسیا می روید. اسم عربی استبرق در فرهنگ های دیگر نام های دیگری دارد مانند سیب سُدوم در عبری، کالوتروپ در لاتین، کتان در فرانسوی، گل تاجی کوچک در انگلیسی، و بومبا در اسپانیایی. نام علمی این درخت کالوتروپیس پروسرا Calotropis procera می باشد.

این درخت آب و هوای گرم و مرطوب تا گرم و خشک را به خوبی تحمل می کند و به واسطه کرک های روی برگهایش، شیرابه غلیظش، پوست چوب پنبه ای تنه آن و نیز ریشه های بسیار عمیق می تواند شرایط کم آبی را نیز تاب آورد. در خاک های شنی تا نواحی سنگلاخی یا رسی این درخت به خوبی می روید.

استبرق حتی به پاشیده شدن نمک آب دریا در کنار ساحل مقاوم است و پس از آتش سوزی دوباره می روید.

در کنار همیشه سبز بودن و وتاب آوریش در برابر کم آبی، گل های زیبای این درخت نیز در دورنگ بنفش و سفید آن را گونه مناسبی برای زیباسازی فضاهای شهری نموده است. برگ های این درخت توسط دام ها خورده نمی شود و می توان به عنوان گونه ای برای تثبیت ماسه های روان و جنگل کاری نیز استفاده نمود.

در برخی شهرهای جنوب ایران از همین ویژگی درخت به عنوان پرچینی برای مزارع و باغ ها نیز بهره جسته اند.

میوه متورم و تخم مرغی درخت پس از رسیدن، الیاف بسیار لطیف ابریشمی را تولید می کند، هرچند از ساقه های تازه این درخت نیز برای تولید الیاف، مانند کتان بهره می برند. گذشت زمان دانش بافت پارچه از این الیاف را در ایران به فراموشی سپرده است.

اما پژوهشگران ایرانی در سال های اخیر موفق شده اند تا از الیاف استبرق نخ تولید کنند، اهمیت این صنعت سبب شده است که کشورهای توسعه یافته به کشت صنعتی درخت استبرق برای تولید پارچه روی آورند.

ویژگی منحصر به فرد این الیاف، مصرف بسیار کم آب و کشت در خاک های نامساعد در مقایسه با پنبه و نیز حذف گازهای گلخانه ای در مقایسه با تولید پشم و مو است.

بیشتر بذرهای بیشماری که میوه این درخت تولید می کند یک هفته پس از کاشته شدن می رویند، بذرها با باد پراکنده می شوند و تا زمان بارش باران منتظر روییدن باقی می مانند.

داستان مهربانی استبرق

یکی از زیبایی های ویژه این درخت گونه های جانوری هم زیست با آن می باشند.

زنبور درودگر یکی از همراهان این درخت است که شهد شیرین استبرق، آنها را میهمان همیشگی اش نموده است. پژوهش های پژوهشگران آلمانی نشان داده است که گسترش زنبورهای وحشی از جمله زنبورهای درودگر در باغات و مراتع، سبب باروری بیشتر گیاهان و درختان بومی می شود.

میهمان دیگر این درخت منحصر به فرد پروانه شهریار است، این پروانه یکی از گونه های زیبای جنوب ایران است که لارو آن می تواند از برگهای سمی این درخت تغذیه کند.

زیبایی پروانه بالغ، لارو این پروانه و نیز شفیره فانوسی شکل آن در برخی نقاط جهان مانند برزیل برای جذب گردشگر استفاده می شود اما همه شفیره های پروانه شهریار به پروانه تبدیل نمی شوند، زنبور پارازیتیکی بر روی این درخت زیست می کند که جمعیت این لاروها را کنترل می کند.

پرندگان حشره خواری مانند زنبورخوار سبز و حتی پرنده شهدخوار از دیگر میهمانان اکوسیستم درخت استبرق هستند. ریشه ها و تنه پیچ خورده این درخت نیز گاهی لانه و پناهگاهی برای پستاندارانی چون روباه و سمور است.

استبرق علاوه بر این حمایت های جانوری با برگها و ریشه هایش به غنی شدن خاک بستر خود نیز یاری می رساند.

و اینگونه درخت استبرق با سرسختی در برابر گرما و بی آبی از زمان های کهن تا به امروز منافع بی شمارش را به زمین هدیه کرده است.

این درخت جز درختان گرمسیری است و میتوان آن را در رویشگاه مناسب کاشت و با هدیه این درخت مهربان به زمین در حفظ و نگهداری آن کوشا باشیم و این درخت کهن را به آیندگان هدیه کنیم.