اگربه مناطق گرمسیر و کویری سفر کرده باشید دردل کویر با جنگل‌هایی رو به رو می‌شوید که درختان سرسبز در میان آن هوای گرم چشم‌نوازی می‌کنند، عمدتا این درختان تاغ و گز می‌باشند که در این مقاله به بررسی درخت تاغ و انواع آن می‌پردازیم این مطلب را تا انتها با روستاگل باشید تا هنگام سفر به کویر با دانستن این موارد لذت سفر برای شما دو چندان شود.

همه چیز در مورد درخت تاغ

تاغ‌ها Haloxylon سره‌ای گیاهی است به صورت درختچه از تیره‌ی تاج‌خروسان Amaranthaceae، زیرتیره‌ی اسفناجیان chenopodiaceae، با مقاومت زیاد در برابر خشکی و گرما با سیستم ریشه‌ای گسترده که جهت جلوگیری از گسترش کویر از آن استفاده می‌شود، گونه‌های متعددی از جنس تاغ وجود دارد.

در ایران سه گونه‌ی درخت تاغ وجود دارد

سیاه‌تاغ Haloxylon aphyllum یا Haloxylon ammodenderon
زردتاغ یا سفیدتاغ Haloxylon persicum
تاغ بوته‌ای Haloxylon recurvum
البته گونه‌ی سوم از خانواده‌ی اسفناجیان به نام ترات یا رمس، گاهی اوقات در شمار گونه‌های جنس تاغ با نام تاغ بوته‌ای آورده می‌شود. این گونه را از جنس دیگری با نام لاتین Hammada salicornica دانسته‌اند، که در گذشته جزو تاغ محسوب می‌شد اما بعداً به عنوان جنسی جداگانه معرفی شد.

تفاوت آن با تاغ از لحاظ شکل این است که در رمس گل‌ها فقط در نوک شاخه‌ها هستند اما در تاغ گل‌ها در تمام طول شاخه پراکنده‌اند ضمن اینکه شاخه‌های ترات سفید رنگ و زمخت هستند.

به لحاظ کشت بیشتر توصیه می‌شود تا سیاه تاغ را که به خاک‌های سنگین و رسی و شوری مقاوم‌تر است، در این گونه محیط‌‌ها کشت شود در حالی که زرد تاغ بیشتر به خاک‌های سبک و شنی و کم‌آبی مقاوم است و برای تثبیت تپه‌های شنی، به کار می‌رود.

درخت تاغ در ایران کجاست؟

در ایران پراکنش این گیاه به شرح زیر است:
کرمان، غرب هامون جا زموریان و شرق دشت لوت و سیستان و بلوچستان، اطراف نصرت اباد حاشیه مرز افغانستان بین کوه ملک سیاه و زابل زاهدان به زابل و سمنان، منطقه حفاظت شده توران، بین احمد آباد و زمان آباد 2 کیلومتری شمال چاه جم 15 کیلومتری جنوب شرق طرود چاه جم حسینیان به جندق و اصفهان، جندق انارک رباط خان غرب طبس 20-30 کیلومتری خور به بیابانک

چطوری درخت تاغ رو بشناسیم؟

درختچه‌هایی سربلند با ساقه‌هایی روشن و شاخه‌های آویزان و نامنظم و برگ‌ها و ساقه‌هایی بندبند با رنگ سبز کمرنگ است، به طوری که از دور شبیه درختچه‌ای خشک شده می‌ماند.

برگ‌هایی افتاده بصورت لوله‌ای و بندبند، گل‌های سبز‌ و قهوه‌ای ریز دارد وجود یک شاخه اصلی و بعد پیج‌خورده به صورت کج که ادامه‌ی شاخه‌ها بصورت فرعی در امتداد شاخه اصلی درمی‌آیند و شاخه‌ها در صورت خشکی زیاد بصورت چوب پنبه‌ای درمی‌آیند که البته به این معنا نیست که شاخه‌ها خشک شده‌اند.

ارتفاع درخت تاغ تا کمتر از 4 متر می‌رسد.

ویژگی‌ها و فواید درخت تاغ

این گیاهان نمک‌ دوست از سازگارترین گیاه بیابان و به اصطلاح عامیانه کویر هستند، اصطلاح زنده‌‌ترین موجود بیابان را هم می‌توان به آن‌ها اختصاص داد زیرا حیات بسیاری از پستانداران، پرندگان و خزندگان بیابانی به این گیاه مهم وابسته است.

اگر از دور به آن نگاه کنیم فرمی آویخته دارد به اصطلاح مجنون بیابان‌ها شده‌‌‌است و این‌ جنون برای این است که با ایجاد سایه تاج پوشش درخت بر روی تنه اصلی از میزان دمای هوا برای خود گیاه می‌کاهد و ایجاد سایه سازگاری شگرفی در جهت زنده ماندن سایر گونه‌ها در اکوسیستم بیابانی است.

درخت تاغ هم شوری‌پسند است هم شن‌دوست و خشکی‌پسند، یعنی با قرار گرفتن اندام هوای در سایه از نفوذ گرما به بخش‌های دیگر می‌کاهد.

در درخت تاغ برای به حداقل رساندن درجه حرارت دما، برگ‌ها از حالت سطح افقی و عمود به تابش نور به صورت موازی با تابش خورشید در آمدند که حداقل جذب نور را داشته باشند همچنین با فلسی شدن و براق شدن سطح برگ بخشی از تابش را منعکس می‌کنند.

مهم‌ترین عامل از دست دادن آب در گیاهان، تبخیر و تعرق گیاه است پس با گوشتی‌شدن برگ‌ها و فلسی‌شدن و بندبند شدن از هدر‌‌ رفت آب جلوگیری می‌شود. درخت تاغ با دریافت املاح خاک و جذب نمک‌ها توانایی کاهش شوری املاح و خاک را دارد.

ساقه‌های بندبند آن در زمستان و یا در هنگام فصل خشکی می‌افتد پس کمک به دفع نمک اضافه در داخل بافت گیاه می‌کند.

جذب نمک از ریشه این گیاه به صورت ایجاد یک فشار اسمزی منفی از خاک به سمت ریشه است که منجر به جذب بیشتر نمک در بافت برگ‌ها می‌شود و این جریان یک‌طرفه از خاک به سمت ریشه و برگ است.

اگر قسمتی از برگ آن‌ها را بچشید متوجه طعم شوری نمک در این بافت خواهید شد.

درخت تاغ رو به نابودی

متاسفانه به دلیل افزایش جمعیت شترهای رها شده در بیابان، درختان تاغ مورد تعلیف زیادی قرار می‌گیرد و شاخه‌های انتهایی خورده شده و برگشت این درخت به حالت عادی بسیار سخت و ناممکن است.

انواع درخت تاغ

سیاه تاغ HALOXYLON Ammodenderon

درختچه ای با شاخه های فراوان به ارتفاع تا 100-200 سانتی‌متر، اغلب کروی شکل باپوست خاکستری مایل به سفید شاخه‌های سال جاری سبز یا سبز کلمی شونده، طویل نسبتا گوشتی به قطر 5/1 تا 2 میلی‌متر به ساقه فشرده.

برگها نامشخص، به فلسهای زگیل مانند متقابل نوک کند تبدیل شده با کرک‌های کوتاه قاعده‌ای گل‌ها منفرد در محور برگه‌های فلسی شکل، روی شاخه‌های کوتاهی که سرانجام به شاخه‌های رویشی شکننده تبدیل می‌شود.

برگ‌ها تخم مرغی پهن، خشن با لبه‌های غشایی، شفاف پهن هم اندازه گل، قطعات گلپوش خیلی کوچک تخم مرغی با لبه‌ی غشایی.

کرکی در قاعده با کرک‌های زیگزاگی، در میوها در بالا به بالی به اندازه 3/4 طولش تبدیل می‌شود، بال‌ها تقریبا دایره‌ای حداقل سه تای آنها در قاعده قلبی، دو تای دیگر گاهی گوه‌ای

اغلب با صفحه‌ای به طول 8-10 میلیمتره‌ی، خمیده یا گاهی در حالت رسیده مورب ایستاده، لوب‌های بالای گلپوش میوه‌دار واگرا، سپس میوه در داخل حفره‌ای فنجان مانند قرار می‌گیرد، میوه سبز تیره، با راس محدب، با غده‌ای در مرکز و اطراف.

زرد تاغ HAGOXYLON Persicum

درختی به ارتفاع تا 5 سانتی‌متر با تنه‌ی محکم چروکیده و پوست خاکستری روشن با چوب سنگین شکننده. شاخه‌های سال قبل مایل به سفید پوشیده با ترک‌های حلقوی متراکم شاخه‌های یک ساله سبزکم رنگ نسبتا سخت شکننده به قطر 1-2 میلی‌متردر گیاهان جوان است.

در گیاهان مسن اغلب سر به زیر. برگ‌ها کوچک شده فلس مانند منتهی به نوک گاهی فشرده به ساقه گل‌ها منفرد در محور برگ‌ها فلس مانند نوک کند.

روی شاخه‌های معین خیلی کوتاه برگ‌ها تخم مرغی دایره‌ای در لبه‌ها غشایی با ناو کند هم‌اندازه گل، گلپوش نوک کند غشایی در انتها بال‌دار بال‌ها تقریبا دایره‌ای یا تقرییبا کلیوی شکل -نیم دایره‌ای. معمولا تا حدودی پیچیده گرد شده و یا درقاعده تقریبا قلبی میوه فشرده شده به قطر2-2/5 میلی‌متر.

ترات Haloxylon Salicornicum

درخچه‌ای یا نیمه درخچه‌ای افشان به ارتفاع 25 تا100 سانتی‌متر با شاخه‌های یک ساله نامنظم بر خواسته از ساقه‌های کوتاه چوبی سال گذشته شاخه‌های جوان کم وبیش ایستاده شکننده به رنگ روشن تا سبز کلمی عاجی رنگ یا به هنگام خشکی زرد مومی برگ‌ها به فلس‌های کوتاه سه گوشه وکوچک تبدیل شده.

پیوسته فنجانی شکل با لبه‌ای غشایی شکل و کرک‌های پشمالو در داخل آن گل آذین‌افشان شامل سنبله‌های پراکنده به طول3-6 سانتی‌متر اغلب در انتهای شاخه‌های اصلی یا جانبی سبز گل‌ها با دو برگ تو گود تخم مرغی شکل با قاعده‌ی پشمالو پرچم‌ها 5 تایی متناوب با پرچم‌های عقیم خامه‌ها کوتاه کلاله‌ها دو تایی میوه به همراه بال به عرض7-6 میلی‌متر

شرایط اکولوژیک مورد نیاز درختچه‌ی تاغ

درخت تاغ را می‌توان به شرایط موجود پرورش داد.

نور

باید در آفتاب کامل قرار داشته باشد(در سایه رشد نمی‌کند)

خاک

خاک شنی و لومی خوب زهکشی شده، خاک مناسب برای رشد تاغ می‌باشد(این درختچه در خاک‌های قلیایی و شور و فقیر نیز به خوبی رشد می‌کند.)

دما

دما 16 درجه دمایی مناسب است (البته این درختچه تحمل سرمای زیاد را دارد)

آبیاری

شرایط مرطوب برای درخت تاغ مناسب نمی‌باشد.

این درخت با آب و هوای خشک و زمین‌های نسبتا شور نواحی کویری بسیار سازگار بوده و در خاک‌های سبک و شنی و همچنین بر روی تپه‌های شنی به خوبی رشد و نمو می‌کند.

به همین دلیل از اهمیت بسزایی در رابطه با کویر و تثبیت شن‌های روان در مناطق کویری کشور برخوردار است درخت تاغ بدلیل حفظ رطوبت خاک باعث رشد سایر گیاهان طبیعی می‌شود بطوری که منطقه‌ی تاغ‌کاری شده پس از مدتی به صورت مرتع مشجری در می‌آید.

جمع‌آوری بذر تاغ

معمولا درختان 10 تا 20 ساله و درختان پیرتر مقدار بیشتری بذر می‌دهند. بذور در اواسط آذر ماه رسیده و آماده جمع‌آوری است. برای جمع‌آوری می‌توان کیسه را در زیر شاخه قرار داد و با تکان دادن شاخه بذر در داخل آن می‌ریزد.

چون بذرها دارای رطوبت هستند آن‌ها را باید در مکانی قرار داد تا خشک شود، این درخت از گونه درختان گرمسیری است. بذر تاغ بعد از جمع‌آوری و پاک کردن هر کیلوی آن بالغ بر 360 تا 370 هزار عدد است. قوه‌ی نامیه‌ی آن 4 تا 5 ماه پس از جمع‌آوری به خوبی حفظ می‌شود.

کشت و تکثیر درخت تاغ

1- کاشت بذر، بذر این گیاه را در بهار در گلخانه بکارید وقتی به اندازه‌ی کافی رشد کردند در گلدان‌های مجزا بکارید بهتر است در طول مدت اولین زمستان در گلخانه بمانند و پس از آن به بیرون منتقل شوند.

2- قلمه چوب نیم رسیده در مرداد و در یک قاب ماسه‌ای
حداکثر موفقیت بذر پاشی موقعی است که در دی ماه بذور زیر برف کاشته یا روی برف کاشته شود. برای تولید نهال لازم است از اواخر بهمن تا اواسط اسفند بذور در خزانه کشت و آبیاری شود.

در صورتیکه حرارت بین 20-15 سانتی‌گراد باشد بذور پس از سه یا چهار روز سبز خواهند شد. و بذور سبز شده در سه ماهه آخر سال جهت عرصه به شنزار خوب است. بردن نهال‌ها در فروردین مناسب نیست.

نهال‌ها را بر روی نوارهای به عرض 6 متر و به فواصل 3 متر از یکدیگر ودر سه ردیف می‌کارند و فواصل بین هر نوار در حدود 10 تا 14 متر از یکدیگر است برای کاشت گودالی به عمق 30 سانتی‌متر کنده و نهال را در گودال قرار می‌دهند رشد ریشه‌های تاغ در سال‌های اول و دوم تا حدود 2/5 متر و در سال‌های بعد تا 16 متر در خاک نفوذ می‌کند.

کاربردهای درختچه تاغ

خواص این گیاه به شرح زیر می‌باشد

1- تثبیت خاک‌های شنی و بیابان زدایی.
2-چوب این درختچه با دوام بوده برای نجاری مورد استفاده قرار می‌گیرد.
3- به عنوان سوخت ، چوب این درختچه ارزش زیادی دارد.

اهمیت از لحاظ چرای دام تاغ را نمی توان یک گیاه علوفه‌ای بشمار آورد اما در پناه خود محیط خاصی را ایجاد می‌کند که گیاهان علوفه‌ای بهتر بتوانند رشد کنند. در بین انواع تاغ‌ها تاغ سفید خوشخوراک‌تر است و موقع چرای آن‌ها در اواخر پاییز و فصل زمستان شروع می‌شود.

درخت تاغ را می‌توان همسایه درخت گز خواند و این درخت را در رویشگاه شیرخون به زمین هدیه کرد.