تا به اسم درخت اُرس را شنیده‌اید؟

تا به حال درخت به طبیعت هدیه کرده‌اید؟

ما در کنار هم هستیم تا با کاشت و نگهداری درختان زبیا حافظ طبیعت بوده و آنها را به نسل‌های بعد منتقل کرده و حافظ خانه‌مان این کره خاکی باشیم.

دنیای زیبای درخت اُرس

اسامی دیگر: اُرس یا وَرس، هُورَس، اَورَس، اُرسا، اَریس،اَرچا و اردوج

اسامی لاتین: Baie de Genévrier, Common Juniper, Common Juniper Berry, Enebro, Extract of Juniper, Extrait de Genévrier, Genévrier, Genévrier Commun, Genievre, Genièvre, Ginepro, Huile de Baies de Genévrier, Huile de Genévrier, Juniper Berry, Juniper Berry Oil, Juniper Extract, Juniper Oil, Juniperi Fructus, Juniperus communis, Oil of Juniper, Wacholderbeeren, Zimbro.

سرو کوهی سرده‌ای‌ست از ردهٔ ناژویان تیره سرویان که دربردارنده‌ی بیش از ۵۰ گونه‌ی متفاوت است و در سرتاسر نیمکره‌ی شمالی از شمالگان تا جنگل‌های بارانی آفریقا و از آمریکای شمالی و مرکزی تا خاورمیانه و شمال هیمالیا در ارتفاعات گوناگون رویش دارد و پنج گونه‌ی آن در سه دیسه‌ی درختی و درختچه‌ای و خزنده در ایران یافت می‌شود.

درختی همیشه سبز از خانواده cupressaceae می‌باشد که بومی شمال شرقی آمریکا، از کانادا تا خلیج مکزیک می‌باشد.
قدیمی ترین سرو کوهی در میسوری وجود دارد که 795 سال عمر دارد. زادگاه اصلی این درخت درامتداد سواحل اقیانوس اطلس می‌باشد.

سروِ کوهی، گونه‌ای بسیار با ارزش و دیرزیست است که عمر آن تا ۲۰۰۰ سال هم می‌رسد. این درخت همیشه سبز، در مناطق کوهستانی و در ارتفاعی بیش از ۲۵۰۰ متر می‌روید. اُرس گیاهی مقاوم در برابر شرایط آب‌وهوایی سخت همچون خشکی، گرما و سرمای طاقت‌فرسای زمستان است.

ریشه درخت اُرس به گونه‌ای است که در دل سنگ‌های مستحکم نفوذ کرده تا به آب برسد از این جهت به آن در زبان محلی اُورِس، جست‌وجوگر آب می‌گویند، این پدیده باعث استقامت بالای این درخت می‌شود. قطع بی‌رویه این گونه به منظور تهیه سوخت و یا خانه سازی باعث کاهش جنگل‌های اُرس شده است به‌گونه ای که در سال ۱۳۷۱ قانون ممنوعیت قطع این درخت به تصویب رسید.

رویشگاه درخت اُرس شمال ایران، غرب تا شرق در امتداد دامنه‌های جنوبی رشته کوه‌های البرز و از شمال غربی تا جنوب در امتداد ارتفاعات البرز و زاگرس است، منطقه حفاظت شده اُرس سیستان با مساحت ۱۱۲,۷۱۴ هکتار در رشته کوه هزار مسجد درغرب شهرستان کلات در استان خراسان رضوی یکی از زیستگاه‌های اصلی این درخت در ایران است.

همچنین روستاگل این گونه ارزشمند را در رویشگاه‌هایی مانند رویشگاه کوهستان و رویشگاه اُروست و...نگهداری می‌کند.

درخت ارس در فرهنگ‌های مختلف

بر اساس یک باور قدیمی در خوزستان برخی درخت‌های ارس در بعضی روزهای سال خودسوزی می‌کنند و خاکستر می‌شوند.

از دیرباز در فرهنگ ایران اُرس و سرو نماد جاودانگی و نامیرایی بوده‌است و به شکل نگارگری ایرانی در سنگ نگاره‌های پیش از اسلام و در شکل نماد ترمه پس از اسلام در گستره هنرهای تجسمی ایران همواره نقش اساسی داشته‌ است.

گمان می‌رود در روزگاری نه چندان دور سرتاسر البرز پوشیده از گونه‌های مختلف اُرس به ویژه گونه‌ی درختی بوده‌ است که در گذر زمان به خاطر بیش بهره‌برداری، از انبوهی آن کاسته شده چنان‌که اکنون تنها نشانه‌هایی از آن پوشش گسترده یافت می‌شود که در برخی نقاط مانند هزارمسجد یا شهرستانک و منطقه ماز، دلیچایی می‌توان بازمانده‌هایی از آن انبوهی گذشته را جُست.

در فراسوی البرز در بلندی‌های نواحی کوهستانی پارک ملی خَبر جوامعی از ارس‌های تنومند و کهنسال وجود دارند که در سطوح سنگی و پرشیب استقرار یافته‌اند همچنین در ارتفاعات جیرفت کرمان منطقه سربیژن و دلفارد و ارتفاعات حاجی آباد کرمان کوه سیرو نیز این گیاه به صورت پراکنده یافت می‌شود.

اُرس بسیار پایدار و سازگار با هر نوع آب و هوا است و برگ‌هایش مانند دیگر گونه‌های سرو به شکل سوزنی می‌باشد. این درخت دارای عمر طولانی بیش از 2 هزار سال است و در برابر بیماری‌ها و انگل‌های طبیعی بسیار مقاوم است، چنان‌که آسیب انگل‌ها تنها موجب دیسه مندی این گیاه و تنوع رخ و ریخت تنه و شاخه‌های آن شده‌اند که این خود به زیبایی و جوراجوری اشکال اُرس در گذر میلیون‌ها سال فرگشت انجامیده‌است.

درخت اُرس به خاطر رشد اندکی که دارد کمتر از یک میلی‌متر در سال می‌تواند رشد کند. اگرچه با قطری به ظاهر کم عمری دراز داشته باشد از این‌رو در گستره البرز و دیگر نقاط ایران وجود اُرس‌هایی کهنسال تا دست کم ۱۰۰۰ سال معمول است هرچند برخی از این درختان اُرس، مانند درخت اُرس روستای ابرسیج و اُرس شهر دیباج قدمتی چند هزار ساله پیدا کرده و به واسطه در معرضِ دید بودن‌ شناسی می‌شوند. اُرس در رشته کوه زاگرس و رشته کوه‌های مرکزی ایران نیز یافت می‌شود.

این درخت در ترکی آردئچ، آتوش و آردئش و در کردی کرمانجی مَرخ خوانده می‌شود و اعراب میوه آن را ابهل می‌نامند.

ارس Juniperus سرده‌ی بزرگی مشتمل بر ۶۰ گونه‌ است که به‌طور گسترده در نیمکره‌ی شمالی، از مناطق سرد و قطبی مانند گرینلند، شمال سیبری و آلاسکا تا کوه‌های بلند مناطق گرمسیری انتشار یافته‌ است. گونه‌های این سرده همیشه سبز، به صورت درختانی بلند، کوچک یا درختچه‌ای و خزنده بوده، دیر زیستی و عمر برخی درختان آن بسیار زیاد و حتی تا بیش از ۲۰۰۰ سال می‌رسد. به جز گونه‌ی J.deppeana معمولاً پوست به فلس‌های طولی از تنه جدا می‌شود.

شاخه‌های پیرامونی گسترده و نامنظم هستند، برگ‌ها فلسی و آرایش آن‌ها متقابل متلاقی یا در چرخه‌های ۳ تایی، در درختان جوان همیشه سوزنی یا نیشتری شکل اما در درختان مسن به صورت یکی از دو نوع نامبرده یا هر دو با هم دیده می‌شوند.

معمولاً دوپایه، به ندرت تک پایه، گل‌های نر شاتونی، به شکل تخم مرغی یا واژ تخم مرغی و بر روی شاخه‌های کوتاه انتهایی یا محوری هستند. گل آذین یا مخروط ماده به شکل کروی و از ۳ تا ۶ فلس تشکیل شده‌است در زیر بعضی یا همهٔ آن‌ها ۱ یا ۲ تخمک وجود دارد.

مخروط کروی شکل، شفت مانن، غیر شکوفا و در سال اول یا دوم از رشد خود رسیده، فلس‌ها ۳ تا ۶ عدد، کم و بیش گوشتی به صورت بسته و چسبیده به هم، معمولاً موقع رسیدن به رنگ آبی تیره یا از غبار سفید رنگی پوشیده شده و خیلی صمغ‌دار هستند. در داخل هر مخروط ۱ تا ۱۰ دانه گرد، تخم مرغی یا گوشه‌دار با پوشش سخت و بدون بال قرار دارد. لپه ۲ یا ۴ تا ۶ عدد می‌باشد.

چطور از درخت ارس محافظت کنیم؟

ازدیاد به وسیله کاشت بذر و قلمه ساقه زیاد می‌شود. از آنجایی که قلمه‌هایش دیر ریشه‌دار می‌شوند، بهتر است نهال آماده آن را تهیه و به باغچه منتقل کنید. زمان انتقال نهال طول فصل پاییز و یا اواخر زمستان، زمان مناسبی برای انتقال درختان و درختچه‌های زینتی است. روزهای آفتابی را انتخاب کنید، بهتر است در روزهای سرد و برفی عملیات کاشت و انتقال نهال انجام نشود.

بذر این درخت باید در خاک آهک بماند و تحت شرایط آبدهی و نور مناسب رشد کند، قبل از کاشت نیاز است قدرت جوانی زنی بذرها را به روش سرما دهی بالا برید. این بذور قبل از کاشت به مدت 4-2 ماه به سرمادهی مرطوب نياز دارند يعنی در بين کوکوپيت يا شن نسبتا مرطوب در يخچال بايد قرار گيرند، بعد از اين مدت می‌توان بذرها را کاشت.

نهال‌ها را پس از 2 تا 3 سال مراقبت می توان جابجا نمود در صورتیکه شرایط دمایی شما با شرایط زادگاه آن‌ها متفاوت باشد ممکن است پس از انتقال دچار مشکل شوند. بهترین زمان برای انتقال اواخر زمستان است تا به مرور به محیط جدید عادت کنند.

یک راه دیگر آن که به صورت طبیعی است باید بذر آن توسط حیواناتی مانند کلاغ و خرس و گراز خورده شود و با دفع آن در زمین بر جای بماند تا در شرایط مناسب در طبیعت رشد کند.
در صورت رویش در خاک ضعیف، سرو کوهی به اندازه یک درختچه رشد می‌کند.

با توجه به این که درخت ارس در بسیاری از شرایط محیطی قابلیت سازگاری دارد نیاز به نگهداری با شرایط خاصی ندارد اما دانستن برخی نکات درباره نیازهای این درخت خالی از لطف نیست.

بهترین دما برای درخت اُرس در حدود 10 تا 25 درجه سانتی‌گراد است و نیاز چندانی به آبیاری ندارد. در زمینی که دارای بستر خاک رسی است می‌تواند به خوبی رشد کند اما انواع خاک‌های دیگر نیز مشکلی در رشد آن به وجود نمی‌آورد.

روستاگل نیز با درختکاری و حفاظت از درختان کاشته شده در رویشگاه‌ها ضامن سلامتی درختان است.

بیماری خاصی آن را تهدید نمی کند اما بهتر است مراقب سوسک زنبور مانند، سوسک پوست‌خوارسرو خمره‌ای، سوسک پوست‌خوار سرو، شپشک آردآلود سرو باشید.

گونه‌های درخت ارس را بشناسیم

درخت اُرس تمساح:

این نوع درخت ارس که با نام علمی Juniperus deppeana شناخته می‌شود در بخش‌های جنوب غربی آمریکا و قسمت‌های شمالی مکزیک پراکنده شده است. پوسته‌ی این درخت از صفحات ضخیم مربع شکل که به پوست تمساح شباهت زیادی دارد تشکیل شده و این پوسته ضخیم دارای شیارهای است که آن را از سایر هم نوعان خود جدا می‌سازد.

این نوع درخت ارس دارای سرعت رشد کم‌تری بوده و در هر 10 سال تنها 1.25 سانتی‌متر رشد می‌کند و بعد از رسیدن سن آن‌ها به 170 سالگی رشد آن‌ها به 1 سانتی متر کاهش می‌یابد.

درخت عرعر:

درخت ارس کالیفرنیا با عنوان درخت عرعر یا سرو سفید کویری نیز شناخته می‌شود. این درخت بیشتر در بخش‌های ساحلی کالیفرنیا گسترش یافته و این گستردگی تا دامنه‌های غربی کوه پایه‌های نودا هم کشیده شده است. این نوع درختان بومی آمریکای شمالی بوده و دارای شاخ و برگ همیشه سبز و مخروطی شکل هستند و به طور متوسط بین 50 تا 150 سال می‌توانند عمر داشته باشند.

این نوع درخت ارس به طور متوسط در سال می‌تواند بین 30 تا 60 سانتی‌متر رشد کند. یکی از بارزترین ویژگی‌های این نوع درخت داشتن مخروط‌های کوچک مایل به رنگ آبی است. رنگ برگ‌های آن در هنگام شکوفه دادن به صورت سبز روشن است.

ارس چینی:

این نوع درخت ارس که از خانواده گیاهان سرو است به دلیل داشتن بوته‌های متغییر از نظر اندازه به صورت متوسط تا بزرگ یافت می‌شود متوسط ارتفاع درخت ارس چینی با توجه به شرایط محیطی متفاوت است به طوریکه بزرگ‌ترین آنها در حدود 15 متر ارتفاع دارد در حالی که میانگین رشد تمام گونه‌های آن کمتر از 3 متر است.

این نوع درخت برای رشد کامل حداقل به 6 ساعت نور کامل خورشید نیاز دارد و به عنوان یکی از مقاوم‌ترین درختان نیز شناخته می‌شود و می‌تواند به خوبی کم آبی و شوری خاک را تحمل کند.

درخت ارس معمولی:

درخت ارس معمولی که با نام ارس کوتوله یا ارس سیبری نیز شناخته می‌شوند یکی از معروف‌ترین نوع درختان ارس است. این نوع درخت اکثرا در دامنه تپه‌ها، مناطق خشک و همچنین در جنگل‌هایی که مملو از درختان مخروطی هستند به وفور یافت می‌شود.

درختان ارس معمولی در حدود 400 سال به رشد خود ادامه می‌دهند و کابردهای زیادی در صنایع چوبی دارند همچنین از توت‌های این درخت به عنوان چاشنی و ساخت دارو و … استفاده می‌شود. درختچه‌های ارس در برابر بادهای شدید و خشکسالی بسیار مقاوم هستند و در مناطق آفتابی با خاک زهکشی و شنی از رشد مناسبی برخوردار هستند در صورتی که به خوبی رشد کنند قادرند توت‌هایی به شکل مخروط‌های بنفش تولید کنند.

درخت ارس خزنده:

این نوع از درخت ارس توسط گیاه شناسان با نام Juniperus horizontalis نامیده می‌شود و بیشتر در قسمت‌های شمال آمریکا، کانادا و آلاسکا رشد می‌کند از نام‌های رایج این نوع درخت ارس خزنده، می‌توان به خزنده عقب دنباله‌ای و ارس خزنده ساوین اشاره کرد.

این درختچه‌های زیبا بیشترین کاربرد را در زیباسازی چشم‌اندازهای محیط اطراف دارد به طور مثال از آن برای زیباسازی پوشش زمین استفاده می‌کنند و یا به عنوان درختچه‌ای که دارای عطر معطری است برای برجسته سازی و ایجاد نمای زیبا برای ایوان‌ها و صندلی‌هایی که در پارک‌ها و باغ‌ها استفاده شده است کاربرد دارد.

علت نامگذاری این درختچه‌ها به نام درختچه‌ی خزنده این است که به سرعت در محیط اطراف خود می‌خزد و پوشش محیط اطراف خود را در برمی گیرد و این امر می‌تواند در زیباسازی محیط اطراف تاثیر دو چندانی داشته باشد. یکی از ویژگی‌های درختچه ارس خزنده توانایی سازگاری با هر نوع خاکی است حتی در خاک‌هایی که از نظر مواد معدنی فقیر هستند و یا مکان‌هایی که آبیاری آن‌ها غیرممکن هست می‌توانند رشد کنند.

درخت ارس افتاده:

درخت ارس آویزان یک نوع درخت بومی مکزیک و هیمالیاست که در شمال شرقی پاکستان رشد می‌کند این درخت دارای پوستی به رنگ قهوه‌ای مایل به قرمز است. دارای تاجی پهن شکل و برگ‌های سوزنی که به صورت آویزان خود را نمایان کرده است می‌باشد.

این درختان به دلیل داشتن ظاهری منحصر به فرد، بیشتر مواقع برای اهداف زینتی استفاده می‌شوند چوب این درخت دارای دوام بسیار بالایی است و در برخی موارد از چوب آن برای ساخت نرده‌های چوبی استفاده می‌گردد.

باید و نباید‌های درخت اُرس

هشدار، عوارض جانبی
گرده این درخت حساسیت‌زا می‌باشد .
تماس با برگ و یا چوب این درخت گاهی حساسیت ایجاد می‌کند.

مردم از دانه‌ی این گیاه برای ساختن دارو استفاده می‌کنند. محصول دارویی حاصله از این گیاه شامل عصاره‌ی دانه، به اضافه‌ی اسانس به دست آمده از دانه‌ی این گیاه می‌باشد.

روغن دانه‌ی ارس را با روغن کرچک که از چوب یک نوعی از ارس Juniperus oxycedrus به دست می‌آید اشتباه نگیرید.

از گیاه ارس برای درمان مشکلات گوارشی شامل درد دل، سوزش معده، التهاب و کاهش اشتها به علاوه، درمان عفونت دستگاه گوارش و کرم‌های گوارشی استفاده می‌کنند. این گیاه برای درمان عفونت ادراری و سنگ کلیه و مثانه نیز استفاده می‌شود. کاربردهای دیگر این گیاه عبارت است از درمان مارگزیدگی، دیابت و سرطان.

بعضی از مردم از ضماد این گیاه برای درمان زخم و دردهای ماهیچه‌ای و مفاصل استفاده می‌کنند، استشمام اسانس گیاه ارس برای درمان برونشیت و دردهای کوفتگی موثر می‌باشد.

در تهیه غذا، از دانه‌های گیاه ارس به عنوان چاشنی یا طمع دهنده غذا استفاده می‌کنند. از عصاره و اسانس حاصل از این گیاه نیز به عنوان چاشنی در نوشیدنی و غذا استفاده می‌شود.

در صنعت از روغن این گیاه به عنوان عطر در تهیه صابون و مواد آرایشی استفاده می‌شود.

ارس چگونه مفید بدن است؟

دانه‌های ارس حاوی مواد شیمیایی هستند که باعث کاهش التهاب و گازهای درون بدن می‌شود. این مواد همچنین ممکن است در مبارزه با باکتری و ویروس‌ها موثر باشد. ارس ممکن است باعث افزایش میزان تخلیه ادرار شود.

بررسی عوارض جانبی گیاه ارس،

احتمالا مصرف خوراکی ارس، دانه و عصاره‌ی آن در مقادیر غذایی بی خطر می‌باشد. مصرف خوراکی کوتاه مدت این گیاه در مقادیر دارویی، استشمام بخور و یا استفاده‌ی موضعی در ناحیه کوچک از سطح پوست برای بیشتر بزرگسالان احتمالا بدون خطر می‌باشد.

استفاده موضعی از این گیاه می‌تواند باعث خارش، سوزش، قرمزی و التهاب پوستی شود از مصرف این گیاه در سطح وسیع پوستی خودداری نمایید.

مصرف طولانی مدت یا مصرف در مقادیر بالای این گیاه می‌تواند خطرناک باشد و مشکلاتی نظیر مشکلات کلیوی، تشنج و غیره را به همراه داشته باشد.

به یاد داشته باشید که الزاما مصرف گیاهان دارویی بی خطر و بدون عوارض جانبی نمی‌باشد و توجه به میزان مصرف آنها، حائز اهمیت می‌باشد. در زمان مصرف، اطمینان حاصل کنید که براساس دستوالعمل روی شیشه‌ی گیاهان دارویی عمل می‌کنید. حتما قبل از مصرف با مشاور پزشکی، داروساز و پزشک خود مشورت کنید.

با درخت اُرس این درخت زیبا و کهنسال آشنا شدیم و به دنیای آن سفر کردیم شما عزیزان نیز می‌توانید با مطالعه قسمت روشن سازی از نحوه فعالیت روستاگل آگاه شده و نظرات خود را با در میان بگذارید.

نه هر درخت تحمل کند جفای خزان ……….. غلام همت سروم که این قدم دارد