صنوبر این درخت خوش‌قامت را احتمالا تا به حال دیده‌اید.

وزش باد درمیان شاخ و برگ‌های صنوبر را به خاطر بیاورید.

این درخت زیبا و زیرگونه‌های متنوعش‌ را امروز و در این مقاله خواهیم شناخت.

با روستاگل همراه باشید تا به جهان متنوع صنوبر سفر کنیم.

صنوبر درختی با زیرگونه‌های متنوع!

نام علمی جنس صنوبر Populus از نام لاتین آن گرفته شده است و به معنای درخت عمومی می‌باشد.

درختان صنوبر از درختان سریع‌الرشدی است که دارای گونه و واریته‌های متعددی می‌باشد و ارقام دو رگ و مخلوطی، خواه به طور طبیعی و خواه به طور مصنوعی از آن به دست آمده است که به وسیله صنوبرکاران تکثیر شده و جنبه اقتصادی یافته است.

کاربرد صنوبر:

چوب درخت صنوبر سبک است و الیاف آن‌ها کم و بیش طویل می‌باشد و برای تهیه تیر و کارهای نجاری و لایی داخل تخته سه لایی و کبریت سازی و کاغذ سازی به مصرف می‌رسد و نیز در احداث بادشکن در باغ‌های شمال و سایر نقاط کشور زیاد بکار می‌رود. 

کشت آن در مزارع و روستاها شبیه صندوق پس‌اندازی است که هرچند سال یکبار زارع می‌تواند از آن بهره‌برداری کند و مشکلات مالی خود را مرتفع سازد.

نام‌های صنوبر:

نام‌های عربی که در کتب اشاره شده است ابودقیق، شجرالحور و حور می‌باشد و در اعراق آن را قوغ و اسبندار می‌نامند. نام عمومی آن در نقاط مختلف کشور صنوبر و در آذربایجان قواخ و یا قاواخ است و در ترکیه نیز قاواخ نامیده می‌شود.

اصطلاح صنوبر در زبان فارسی را نباید با نام عربی بعضی از سوزنی برگان اشتباه گرفت، چه واژه صنوبر علاوه بر اینکه نام گونه‌های مختلف در بعضی مناطق کشور است، در ادبیات فارسی نیز از آن یاد شده است.

سازمان جنگلبانی ایران نیز این اصطلاح را برای عموم گونه‌ها یعنی به عنوان نام جنس انتخاب نموده و برای هر یک از گونه‌ها نیز یکی از نام‌های بومی را متداول ساخته است.

انواع صنوبر:

سپیدار افغانی:

این درخت با نام علمی Populus afghanica در جنوب سنندج و ازنا و همچنین در باغ باغیچ انتشار دارد و در حوالی سنندج تا ۲۰۰۰ متر ارتفاع از سطح دریا بالا می‌رود. درختی است متوسط، مشابه درخت شالک. انشعابات آن باز و تنک و انشعابات فرعی آن باریک است و فاقد جست‌های ریشه جوش می‌باشد.

تنه آن خاکستری کمرنگ است و بعد تیره رنگ می‌شود ولی انشعابات یکساله آن ابتدا قهوه‌ای رنگ است و سپس خاکستری روشن می‌شود.

برگ‌های آن دارای دم‌برگ‌ بلند و پهنک آن سبز، براق، صاف، تخم‌مرغی با نوک کشیده و قاعده‌ای با زاپیه باز و منفجره است.

برگ‌های پایین درخت بزرگ و دارای قاعده‌ای گوه‌ای کشیده و نوکی کشیده کند است، ولی برگ‌های پنجم تا هفتم این شاخه‌ها دارای قاعده‌گوه‌ای زاویه‌دار و نوکی کشیده تیز و حاشیده دندانه‌دار کمانی می‌باشد.

گل‌آذین آن شاتون زودرس با ۳۰-۵۰ گل می‌باشد. محور شاتون صاف و پایک گل‌‌ها کوتاه است. برگه آن صاف، مغز پسته‌ای یا تخم‌مرغی پهن و با حاشیه‌ رشته رشته بلند، قهوه‌ای رنگ بدون مژه است.

میوه از دو کاریل صاف و تخم‌مرغی شکل تشکیل شده است.

سفیدار:

درخت سفیدار با نام علمی Populus alba در نقاط استپی ایران کشت می‌شود و بیشتر طالب خاک و اراضی رسی است. درختی است متوسط یا بزرگ به ارتفاع ۳۰ متر و به قطر یک متر و دارای تاج باز و تخم‌مرغی است ولی ارقام مختلف آن دارای تاج‌های مخروطی و باریک می‌باشند.

درختان پایه نر سفیدار غالبا در اطراف تهران و درختان ماده آن در آذربایجان دیده می‌شوند. 

از ریشه‌های آن جست‌های ریشه جوش ظاهر می‌شود.

پوست تنه آن صاف به رنگ روشن تا سفید است و در درختان کهن تیره رنگ می‌شود.

شاخه‌های یکساله آن نمدی و خاکستری است. جوانه‌های سفیدار خشک و کرکدار است. طول دم‌برگ در پاجوش‌ها در حدود ۱۰ سانتیمتر و در شاخه‌های درختان کهن‌سال و یا انشعابات بلند کوتاه‌تر است.

پهنک‌های انتهایی انشعابات بلند کم و بیش دارای ۵-۳ لوب عمیق می‌باشد و پنجه‌ای شکل به نظر می‌رسد. دارای دم برگ کوتاه است در صورتی‌که برگ انشعابات کوتاه تخم‌مرغی و با دندانه‌های سینوسی شکل و با قاعده گوه‌ای پهن و دمبرگ بلند می‌باشد. پشت آن معمولا دارای کرک‌های سفید انبوه نمدی است که به تدریج کاملا صاف می‌شود.

گل آذین سفیدار شاتونی است با ۸-۱۰ سانتیمتر طول. محور شاتون‌ها و پایک گل‌های آن خزی است و برگه آن تخم مرغی پهن با حاشیه دندانه‌دار و انتهایی بریده بریده و رنگ قهوه‌ای می‌باشد و حاشیه آن را مژه‌های بلند احاطه نموده است.

کپسول میوه تخم‌مرغی صاف یا کرک‌دار می‌باشد و شکوفای آن از دو دریچه صورت می‌گیرد. طول آن ۳ میلیمتر و پایک آن یک میلیمتر است.

نام‌های عربی این درخت حور ازرق و غرب می‌باشد و نام‌های محلی آن در نقاط استپی و ییلاقات شمال سفیدار، اسفیدار، اسپیدار، تورزی(در آمل)، کبوده(در تهران و یزد و اصفهان)، شال(در همدان)، آلاچار(در زنجان)، کلم‌بور، کله‌میر، گوی‌قواخ، قره‌قواخ، سیاه قلمه، تبریزی قلمه، کلکه‌لی(در آذربایجان)، عرعر(در شیراز)، تخم‌پشام(در نهاوند)، سفیدچوگوه(در تویسرکان) و در عراق اسبندار گفته می‌شود.

قره‌قواخ:

یکی از ارقام کاشته شده سفیدار در مراغه است که به نام قره‌قواخ مرسوم است. تنه آن سفید شیری است و انشعابات ساقه آن قائم و کمی موج‌دار می‌باشد و در کارخانه کبریت سازی مورد توجه است.

گوی‌قواخ:

این رقم در شهرستان‌های خوی و رضاییه و شاهپور و مراغه کشت می‌شود. تنه آن صاف و یکدست می‌باشدو بندرت اثر گره و عدسک به روی آن ظاهر می‌گردد. رنگ پوست تنه و انشعابات آن سبز زیتونی است. انشعابات ساقه ساقه آن قائم و کمی موج‌دار است. نام‌های محلی آن عبارت است از: گوی قلمه(در فتح‌آباد تبریز)، تبریزی قلمه(در خوی)، سیه قلمه(در شاهپور) و گوی‌قواخ(در مراغه)

کبوده بومی:

یکی از ارقام سفیدار است که در اصفهان کشت می‌شود. تنه آن سفید است و انشعابات آن راست می‌باشد.

کبوده شیرازی:

این رقم از ارقام سریع الرشد مرغوب سفیدارهای اصفهان می‌باشد. تنه آن صاف و سفیدرنگ و انشعابات تاج آن گسترده است و در اطراف زاینده رود اصفهان کشت می‌شود.

کلمبور:

این رقم از ارقام سریع‌الرشد مرغوب سفیدار است و در خوی و شاهپور کشت می‌شود. تاج آن کروی شکل می‌باشد. پوست آن سفید شیری و عدسک‌های آن درشت سیاه است و در فاصله برون چوب و درون چوب آن حلقه نارنجی رنگی دیده می‌شود. چوب آن هنگام میخ کوبیدن ترک می‌خورد و از این رو مصرف آن محدود می‌باشد. نام محلی آن در خوی کلمبور است.

کلمیر:

این رقم در تبریز به نظر می‌رسد. سرعت رشد آن زیاد است و در هرسال بیش از دو سانتیمتر بر قطر آن افزوده می‌شود. انشعابات آن دو شاخه است.

صنوبر بلسان:

صنوبر بلسان با نام علمی Populus balsamifera بومی امریکای معتدله است و در سال ۱۳۳۵ از طریق اروپا به باغ نباتات دانشکده کشاورزی کرج وارد شده ولی رشد آن چندان رضایت بخش نیست.

سفید پلت:

این درخت با نام علمی Populus Caspica بومی جنگل‌های شمال است از ارسباران و طوالش و آستارا تا گرگان و رشت و اطراف بجنورد انتشار دارد و گاهی در بعضی دره‌ها همراه با درخت توسکا در جنگل‌های جلگه‌ای چمستان نور و در حوالی نوشهر و همچنین در جنگل‌های کشل نزدیک آستانه اشرفیه گیلان کنار سفیدرود دیده می‌شود. در آنجا جنگل‌های وسیع و کهن‌سال سفیدپلت قریب یک قرن قبل و بر اثر طغیان سفید رود ایجاد شده است.

این درخت از جلگه‌های شمال تا حدود ۱۴۰۰ متر ارتفاع در تنگه راه گرگان بالا می‌رود و نیز از خوی تبریز و جسنبگلو ارسباران و کرمانشاه و باغ باغیچ فارس و پس قلعه و فشم و راه‌بر کرمان در ۲۸۰۰ متر ارتفاع نام برده شده است.

سفیدپلت درختی است بزرگ مشابه سفیدار و بعضی آن دو را با هم اشتباه می‌کنند. ارتفاع آن به ۲۵ متر بالغ می‌شود. دارای تاجی وسیع است و جست‌های ریشه جوش تولید می‌کند.

رنگ شاخه‌های یکساله‌ آن قهوه‌ای نمدی است که بعد به خاکستری و نقره‌ای تبدیل می‌شود و عدسک‌های آن به صورت خال‌های درشت سیاهی به روی تنه‌های چند ساله درمی‌آید و ظاهر می‌گردد.

تنه درختان کهنسال دارای پوست صاف است و در آن گورچه‌هایی، در نتیجه رشد غیرطبیعی و نداشتن فعالیت یک نواخت طبقه مولد به وجود می‌آید و مقطع درخت را سینوسی شکل می‌سازد.

برگ درختان سفید پلت مانند سایر گونه‌های صنوبر متنوع است. برگ انشعابات کوتاه و برگ تاج درختان کهنسال دارای دم‌برگ بلند است. پهنک آن پهن و یا گاهی تخم‌مرغی، سینوسی زاویه‌دار و یا با دندانه‌های تیز و با قاعده‌ای گوه‌ای است و پشت آن صاف است و ابعاد آن ۱۰-۱۵ سانتیمتر است.

برگ انشعابات بلند دارای دمبرگی کوتاه است و پهنک آن پنجه‌ای و دارای ۳-۵ لوب عمیق و با دندانه‌های اره‌ای درشت می‌باشد. پشت آن‌ها نمدی سفید است و ابعاد آن ۲۸-۳۰ سانتیمتر و ۲۰-۱۰ سانتیمتر طول می‌باشد.

گل‌های آن بر روی شاتون قرار گرفته است. شاتون گل‌های نر ده سانتیمتر و شاتون گل‌های ماده ۲۰ سانتیمتر طول دارند. محور و پایک گل‌های نر خزی و با برگه تخم‌مرغی قهوه‌ای و دندانه‌های اره‌ای نامساوی و مژه‌های بلند می‌باشد و به واسطه رنگ بساک، ارغوانی رنگ به نظر می‌رسد. میوه آن کپسولی تخم‌مرغی مخروطی و صاف است و دارای دو دریچه است.

نام‌های محلی آن در شمال کشور عبارت است از:

اسپیدار، اسپیار(در مازندران و نور و گرگان)، پلت، سفید پلت(در دیلمان و لاهیجان)، آق‌کرنگ(در مینودشت)، تارانقی(در رامیان)، پلخدار(در طوالش)، اسپه‌تیس(در سواد کوه)، چنار(در اطراف بجنورد)

populus charkowiensis:

قلمه این درخت در سال ۱۳۳۶ از هلند به ایران وارد شده است ولی رشد آن جندان مورد مطالعه قرار نگرفته است.

صنوبر امریکایی کارولن:

این درخت با نام علمی populus deltoides می‌باشد. بعضی از صنوبرهای امریکایی دلتوئید به ایران وارد شده است و مهم‌ترین آنها از نظر اقتصادی کارولن می‌باشد که در فرانسه و اسپانیا و مراکش و لبنان به مقدار زیادی کشت می‌شودو رشد اقتصادی آن در باغ درخت شناسی نوشهر بسیار رضایت بخش بوده است.

صنوبر امریکایی میسوری:

این گونه نیز مانند گونه قبلی بومی امریکا بوده و رقم آن از میسوری است و قلمه آن از هلند تهیه شده است.

صنوبر کانادایی:

اصل این درخت از امریکای شمالی و کانادا است و قلمه آن در سال ۱۳۱۵ از آلمان وارد ایران شده و جهت تولید صنایع کبریت و کاغذ سازی در دانشکده کشاورزی کرج کاشته شده است.

پده:

به صفحه مورد نظر رجوع فرمایید.

صنوبر اورامریکن:

این گونه با نام علمی populus euramericana هیربدی است بین دو گونه اروپایی و امریکایی و به واسطه رشد سریع خود مورد توجه صنوبرکاران قرار گرفته است و دارای ارقام کاشته شده چندی است.

شالک: 

شالک با نام علمی Populus nigra گونه‌ای است که در نقاط استپی کشت می‌شود و در بعضی نقاط کشور مانند حسنبگلو، ارسباران و حیران و دامنه‌های جنوبی البرز و بختیاری و سروستان و مناطق دیگر در کنار نهر‌ها و جویبار‌ها خودرو دیده می‌شود.

شالک درختی است که ارتفاع آن بالغ بر ۳۰ متر می‌شود. شاخه و انشعاباتش باز است و تاج آن در واریته‌ها و ارقام مختلف کم و بیش تخم‌مرغی و تنه آتن کم و بیش موج‌دار است و فاقد جست‌های ریشه جوش می‌باشد. پوست تنه آن ابتدا سبز خاکستری است که بعد تیره رنگ و سیاه می‌شود ولی رنگ شاخه‌های یک‌ساله آن ابتدا خاکستری روشن است و بعد به خاکستری تبدیل می‌شود. جوانه‌های آن زرد و چسبناک و معطر است.

برگ‌های شالک معمولا سبز و براق است. برگ جست‌های آن واژتخم‌مرغی زاویه‌دار یا لوزی نوک کشیده و تیز است ولی برگ انشعابات کوتاه نیزه‌ای پهن یا لوزی شکل و با نوک کشیده تیز و قاعده‌ای سینوسی یا زاویه‌دار است.

برگ‌های انتهایی انشعابات بلند تیز و تخم‌مرغی، لوزی شکل است و قاعده آن‌ها کم و بیش سینوسی است. شاتون‌های این درخت کمی زودرس می‌باشد و دارای ۳۰-۵۰ گل پایک‌دار است. میوه آن کپسول و شکوفای آن از دو شکاف صورت می‌گیرد.

چوب شالک سبک، سفید و گره‌دار است.

نام‌های محلی آن از این قراراند: شالک، حشنک، عشنک، اشن، اشنک(در اطراف تهران)، دله راجی، بدل چنار، گرده راجی(در همدان)، صنوبر(در کاشان و یزد و قرا اطراف همدان)، ایری قلمه، اری قلمه(در آذربایجان)، سفید چوب(در تویسرکان) و لشه قلمه(در تبریز)

صنوبر راجه:

راجه یکی از ارقام کاشته شده صنوبر در مراغه است که انشعابات آن مانند تبریزی بطور راست می‌روید. و به طور طبیعی هرس می‌شود و احتمالا یکی از ارقام صنوبر در همدان به نام راجی از آن باشد. نامش در مراغه راجه است.

صنوبر صوفی:

این رقم نیز یکی از ارقامم دیگر صنوبرهای متداول در مراغه است که در کنار رودخانه صوفی دیده می‌شود. پوست تنه آن شیری رنگ متمایل به زردی است. تنه آن گره‌دار و گره آن سیاه رنگ و مشخص است و رشد قطری آن زیاد است. این رقم به نام رودخانه صوفی نامگذاری شده است.

تبریزی:

به صفحه مورد نظر رجوع فرمایید.

این هم از صنوبرو ارقام و واریته‌های مختلف آن که امیدواریم از خواندن این مطلب لذت برده باشید.

با روستاگل همراه باشید و برای کاشتن درخت به نام خود و عزیزانتان به صفحه کاشتن مراجعه فرمایید.

منبع:

کتاب جنگل‌ها، درختان و درختچه‌های ایران نوشته دکتر حبیب الله ثابتی