جنگل‌های هیرکانی

کمیته میراث جهانی سازمان آموزشی، علمی و فرهنگی سازمان ملل متحد در چهل و سومین جلسه کمیته میراث جهانی که در ۵ ژوئیه در باکو، آذربایجان برگزار شد، جنگل‌های هیرکانی ایران را در فهرست میراث جهانی ثبت کرد. جنگل‌های هیرکانی هم‌چنین به جنگل‌های خزری معروف است.

این ناحیه دومین مکان طبیعی ایران و بیست و چهارمین مکان در فهرست میراث جهانی یونسکو است. اولین مکان طبیعی ایران که توسط یونسکو در سه سال پیش ذکر شده است، کویر لوت است. 

جنگل‌های هیرکانی که در امتداد دامنه شمالی کوه‌های البرز در ساحل جنوبی دریای خزر ۸۵۰ کیلومتر امتداد دارند، استان‌های گلستان، گیلان و مازندران را پوشانده‌اند. قدمت این جنگل‌های پهن برگ باستانی به ۲۵ تا ۵۰ میلیون سال پیش باز می‌گردد و از آخرین مرحله عصر یخبندان بر روی زمین زنده مانده‌اند.

سواحل خزر گرم و مرطوب است به زنده ماندن این جنگل‌ها کمک می‌کند این جنگل‌های باستانی شگفت‌انگیز با تنوع زیستی قابل توجه در زمینه پوشش گیاهی، این قسمت از ایران را به کتابخانه زیست شناسی سبز تبدیل کرده‌اند.

در واقع، ۴۴ ٪ از گیاهان آوندی شناخته شده در کشور در این منطقه یافت می‌شود که ۷ ٪ از ایران را پوشش می‌دهد. بیش از ۸۰ گونه مختلف گیاهی در جنگل‌های هیرکانی ایران با برخی از انواع کمیاب مانند راش، توسکا، سنجد و گیلاس وحشی زندگی می‌کنند.

جنگل‌های هیرکانی هم‌چنین شامل ۱۸۰ گونه پرنده معمولی از جنگل‌های معتدل برگ پهن و ۵۸ گونه پستان‌دار مانند پلنگ پر آوازه ایرانی و همچنین چوب آهن ایرانی (انجیلی) معروف به Parrotia persica بومی شمال ایران است.

قدمت جنگل‌های هیرکانی

مطالعات نشان می‌دهد که تشکیل جنگل‌های هیرکانی به دوره سوم زمین شناسی (ژوراسیک) یا عصر دایناسورها بازمی‌گردد. اهمیت این تاریخ زمانی اهمیت می‌یابد که بدانیم دوره چهارم زمین‌شناسی با عصر یخبندان معاصر است.

در این دوره، سرما همه جنگل‌ها به جز جنگل‌های هیرکانی را نابود کرد  از آن‌جا که این مناطق بین رشته کوه‌های البرز و دریای خزر، جایی که آب و هوایی معتدل دارد، واقع شده اند، جنگل‌های هیرکانی در برابر یخ زدگی ایمن بوده‌اند.

جنگل‌های هیرکانی مادر جنگل‌های اروپا و آمریکای شمالی هستند؛ زیرا شباهت ریشه پوشش گیاهی جنگل‌ها نشان می‌دهد که تغییرات پس از عصر یخبندان جنگل‌های اروپا را از جنگل‌های هیرکانی جدا کرده است.

حتی وقتی صحبت از پرندگان ساکن آن‌جا می‌شود، می‌توانید آن‌ها را با پرندگان اروپا نیز مقایسه کنید.

پوشش جنگل های مخلوط هیرکانی خزر

پوشش گیاهی جنگل‌های هیرکانی یک جنگل پهن برگ معتدل است از ویژگی‌های اصلی منطقه کمبود مخروطی‌ها است. دشت‌های ساحلی دریای خزر زمانی تحت پوشش شمشاد جنگلی، بلندمازو، توسکای ییلاقی، توسکای قشلاقی، لرک و صنوبر قرار داشت، اما این جنگل ها تقریباً به طور کامل به زمین‌های شهری و کشاورزی تبدیل شده است.

دامنه‌های پایین کوه‌های تالش و البرز زیر ۷۰۰ متر (۲۳۰۰ فوت) جنگل‌های مرطوب متنوعی را شامل بلندمازو، ممرز، انجیلی، درخت آزاد، شب خسب و خُرمندی همراه با درختچه‌های خاکی،خاس، ازمَلَک، گیاه چلم یا همیشک، دار دوست را شامل می‌شوند.

انجیلی بومی کوه‌های تالش و شمال ایران است و تقریباً خالص درختان می‌توانند به ویژه با شاخه‌های پوشیده شده از گلسنگ به هم تابیده و فقط برگ‌های مرده در سایه عمیق کف جنگل چشم‌گیر باشند. علاوه بر این، برگ‌های زرد انجیلی، یاس بنفش کم رنگی در پاییز ایجاد می‌کنند.

مناطق کوهستانی فوقانی با بلوط قفقازی، ممرز شرقی، بوته‌زارها و استپ‌ها مشخص می‌شوند. توندرا و چمن‌زارهای آلپی در بالاترین ارتفاعات رخ می‌دهند.

الزامات حفاظت و مدیریت

کلیه اجزای تشکیل‌دهنده این جنگل‌ها متعلق به دولت بوده و از نظر قوانین ملی در مورد مناطق حفاظت شده از طریق قانون حفاظت از طبیعت و برای مناطق خارج از مناطق حفاظت شده توسط قانون میراث ایران کاملاً محافظت می‌شود. تراز کردن مرزهای مناطق حفاظت شده موجود با مرزهای املاک پس از ثبت در فهرست میراث جهانی بسیار مهم خواهد بود تا رژیم مدیریت و حفاظت در کل سایت مورد نظر هماهنگ و ساده شود.

مدیریت اجزای ملک تحت مسئولیت سه آژانس ملی، سازمان جنگل‌های ایران، مرتع، آبخیزداری و مدیریت (FRWO)، اداره محیط زیست (DOE) و سازمان میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری (ICHHTO) است.

کمیته راهبری ملی برای اطمینان از هماهنگی بین مجموعه به طور کلی تشکیل شده است. این ساز و کار برای تضمین مدیریت جامع این مکان در آینده، بر اساس دیدگاه مشترک و پشتیبانی از اعتبار کافی، باید حفظ شود. هر یک از اجزای سازنده دارای یک برنامه مدیریتی است. برنامه‌های خاص ملی و مؤلفه‌ها باید با همکاری وزارتخانه‌ها، دانشگاه‌ها و سازمان‌های غیردولتی به طور منظم توسط نهادهای مدیریتی مسئول حفظ، تدوین و به روز شوند.

دسترسی و استفاده عمومی از منطقه به طور قانونی تنظیم شده و قطع چوب، چرا، شکار و سایر مواردی که به طور بالقوه ممکن است بر املاک تأثیر بگذارد، در تمام اجزای آن اکیداً ممنوع است.

دسترسی به وسایل نقلیه و سایر کاربردها و فعالیت‌هایی که ممکن است به طور بالقوه بر خاصیت تأثیر بگذارد نیز ممنوع است یا به شدت تنظیم می‌شود با این حال، اجرای مقررات دسترسی و استفاده همیشه مؤثر نیست و نیاز به تقویت دارد.

توجه خاص لازم است تا در صورت امکان، ارتباط اکولوژیکی بین اجزای سازنده و اطمینان از تنظیم مؤثر چراهای فصلی و جمع‌آوری چوب در آن‌جا امکان‌پذیر و تقویت شود.

پتانسیل گردشگری در جنگل های هیرکانی

برای بسیاری از افراد در قسمت شمالی ایران، بازدید از مکانی که این منطقه سبز در آن قرار دارد، بسیار لذت‌بخش است فقط از تهران ۴ جاده اصلی وجود دارد که به جنگل‌های هیرکانی منتهی می‌شود. تقریباً در هر تعطیلات ملی، میلیون‌ها نفر به آن‌جا سفر می‌کنند. استراحت‌گاه‌ها، هتل‌ها، ویلاهای محلی و … برای انتخاب مسافران وجود دارد.

این منطقه یک مکان گردشگری عالی برای کسانی که در آب و هوای خشک تهران، ایران مرکزی و مکان‌های مشابه زندگی می‌کنند، فراهم می‌کند.

خط ساحلی دریای خزر نقاط داغی است که سالانه تعداد زیادی از مردم برای شنا، پیکنیک در جنگل‌ها، لذت بردن از تنوع زیاد غذاهای محلی و غیره از آن دیدن می‌کنند بنابراین، چون فرهنگ غنی فراوانی در آن‌جا وجود دارد، در آن چیزهای زیادی برای کشف پیدا می‌کنند. بازدید از جنگل‌های هیرکانی به همه توصیه می‌شود.

سخن آخر

از آن‌جا که این جنگل‌ها جزء میراث ملی به شمار می‌روند و سالانه به دلیل چرای بی‌رویه دام، برداشت بی‌رویه چوب و هم‌چنین رعایت نکردن مسائل محیط‌زیستی توسط گردشگران آسیب‌های جدی به این جنگل‌ها وارد شده و حجم زیادی از این جنگل‌ها از بین رفته است، پس شایسته است که از این میراث تاریخی به خوبی محافظت کنیم و با شناخت گونه‌های مهم گیاهی و جانوری آن در حفظ این جنگل‌ها کوشا باشیم.

باشد که حافظان خوبی برای این میراث با ارزش باشیم و آن را به درستی در اختیار آیندگان قرار دهیم و همراهان عزیز روستاگل با کاشت درختانی چون درخت انجیلی و درخت افرا در حفظ این جنگل زیبا سهیم باشیم.